فرآیندهای ظهور و ثبوت

فرآیندهای ظهور و ثبوت

پس از این که فرآیند پرتونگاری انجام شد، فیلم برای فرآیندهای ظهور و ثبوت آماده است. فرآیند ظهور اغلب به صورت دستی انجام می‌شود، اما تجهیزات ظهور و ثبوت اتوماتیک نیز وجود دارد. فرآیند ظهور و ثبوت به منظور تولید تصویری مناسب برای تفسیر نتایج به دست آمده انجام می‌شود. انجام فرآیند ظهور و ثبوت به صورت دستی نیازمند تاریکخانه^[1] می‌باشد. تاریکخانه مکانی است که به منظور ظهور، ثبوت، برش و آماده‌سازی فیلم به کار گرفته می‌شود. یادآور می‌شود که نور معمولی بر روی فیلم پرتونگاری تاثیرگذار است و به همین دلیل استفاده از تاریکخانه ضرورت دارد.

یک تاریکخانه علاوه بر ایجاد محیطی تاریک باید تجهیزات مورد نیاز را دارا باشد. یک تاریکخانه مناسب باید بدون درز و شکاف باشد و به هیچ عنوان نور وارد آن نشود. تمیز بودن و عدم وجود آلاینده‌ها و گرد و غبار نیز باید در محیط تاریکخانه فراهم باشد. دیوارهای تاریکخانه ترجیحاً باید به رنگ مات غیر براق و مایل به آبی باشند. تاریکخانه باید مجهز به درب قفل‌دار و یک لامپ قرمز در بیرون درب باشد. در هنگام کار بر روی فیلم‌ها ضروری است که درب قفل گردد و چراغ قرمز بیرون روشن شود. در نظر گرفتن سیستم فاضلاب و سیستم تهویه در تاریکخانه امری ضروری می‌باشد.

هر تاریکخانه دارای دو ناحیه است که شامل ناحیه خشک و ناحیه مرطوب می‌باشند. معمولاً در ناحیه خشک یک میز قرار دارد که عملیات‌های برش و آماده‌سازی فیلم‌ها و همچنین قرار دادن فیلم‌ها درون نگه‌دارنده مخصوص یا هنگر^[2] بر روی این میز صورت می‌گیرد. یکی از وظائف مهم مسئول تاریکخانه این است که ناحیه خشک همواره تمیز باشد و از وجود مواد شیمیایی و گرد و غبار در این محیط جلوگیری به عمل آید. وجود دو عدد لامپ ایمن^[3] درون تاریکخانه ضروری است که یکی در ناحیه خشک و دیگری در ناحیه مرطوب قرار داده می‌شود.

در ناحیه مرطوب مخازن مربوط به محلول‌ها و داروهای ظهور و ثبوت قرار داده می‌شوند. در این مکان وجود پنج مخزن ضروری است که شامل مخزن محلول ظهور (یا محلول آشکارساز^[4])، مخزن آب، مخزن داروی ثبوت^[5]، مخزن شستشوی اول و مخزن شستشوی نهایی می‌باشند. در ناحیه مرطوب مکانی برای نگه‌داری و خشک کردن هنگرها وجود دارد و محلول‌های باقیمانده بر روی هنگرها در این مکان تمیز می‌شوند. علاوه بر موارد فوق، یک دستگاه خشک‌کن برای خشک کردن فیلم‌های ظاهر شده درون تاریکخانه وجود دارد.

علاوه بر تاریکخانه، برای ظهور و ثبوت تجهیزاتی همانند دماسنج، زمان‌سنج، متر نواری یا خط‌کش، داروها و مایعات شستشو، سیستم گرم‌کن، دستگاه برش فیلم‌ها و چراغ ایمن (یا لامپ قرمز با شدت نور ضعیف) نیاز می‌باشد. در فرآیند ظهور اندازه‌گیری دقیق دما دارای اهمیت است و دماسنج به این منظور کاربرد دارد. علاوه بر این، در هنگام آماده‌سازی محلول ظهور و ثبوت و پایدارکننده نیز اندازه‌گیری دما مهم می‌باشد. زمان‌سنج یا کورنومتر برای اندازه‌گیری زمان فرآیند ظهور فیلم نیاز است. سیستم گرم‌کن یا یک مشعل حرارتی برای افزایش دما تا حد مناسب در هنگام آماده‌سازی محلول ظهور و ثبوت استفاده می‌شود.

مواد مورد نیاز در تاریکخانه شامل فیلم پرتونگاری، محلول یا داروی ظهور، محلول یا داروی ثبوت، محلول یا داروی پایدارکننده^[6] یا پایدارساز می‌باشد. برای انجام فرآیندهای ظهور و ثبوت معمولاً براساس دستورالعمل مشخص شده توسط کارخانه تولیدکننده عمل می‌شود. مواد مورد استفاده برای ساخت محلول‌ها می‌توانند به صورت پودر یا مایع باشند که درون آب گرم حل می‌شوند. در صورتی که ماده مورد استفاده به شکل پودر باشد، می‌توان مقدار مناسب آن را درون آب خالص و گرم حل کرد. مقدار مناسب براساس دستورالعمل تولیدکننده تعیین می‌شود. در حالتی که ماده مورد استفاده به صورت مایع باشد، به علت غلظت زیاد، با آب خالص و گرم به نسبت یک به چهار حل می‌شود.

قابل ذکر است که آب مورد استفاده باید تمیز و بدون املاح باشد. بدین منظور ابتدا آب توسط سیستم گرم‌کن یا مشعل تا دمای مناسب حرارت داده می‌شود. باید توجه داشت که برای افزایش دما هرگز نباید از حرارت مستقیم استفاده کرد. بعد از حل کردن مواد اولیه درون آب گرم، محلول‌ ظهور را می‌توان بعد از 24 ساعت و محلول ثبوت یا پایدارکننده را می‌توان بلافاصله استفاده کرد. بدیهی است که محلول‌ها قبل از استفاده باید سرد شده باشند و در دمای 21 درجه سانتیگراد می‌توان از محلول‌ها استفاده کرد.

اولین مرحله در فرآیند ظهور این است که فیلم درون یک نگه‌دارنده مخصوص یا هنگر که اغلب از جنس فولاد زنگ‌نزن ساخته می‌شود، قرار گیرد. این نوع هنگر برای فرآیند ظهور و ثبوت دستی طراحی و ساخته شده است. در مرحله دوم، فیلم در معرض محلول یا داروی ظهور^[7] قرار می‌گیرد. محلول‌ یا داروی ظهور یک محلول قلیایی^[8] می‌باشد. این محلول می‌تواند تصویر پنهان یا نامرئی^[9] که به صورت شیمیایی درون فیلم پرتونگاری ذخیره شده است را به یک تصویر قابل مشاهده تبدیل کند. باید توجه داشت که در هنگام برخورد پرتوها به لایه امولسیون فیلم، تغییراتی در بلورهای هالید نقره رخ می‌دهد که قابل رویت نمی‌باشند. فرآیند ظهور این تصویر پنهان را به یک تصویر آشکار تبدیل می‌کند.

بر اساس این که فیلم چه مدت زمانی در معرض پرتودهی قرار گرفته است، تنوع رنگی گوناگونی از خاکستری تا مشکی می‌تواند ایجاد شود. واکنش‌گرهای درون محلول ظهور که به عامل‌های ظهور شهرت دارند، موجب احیاء بلورهای هالید نقره به نقره می‌شوند. همان طور که قبلاً بیان شد، در لایه‌های امولسیون فیلم پرتونگاری هالیدهای نقره وجود دارد که عامل‌های ظهور موجود در محلول ظهور آن‌ها را به نقره تبدیل می‌کنند.

در فیلم‌های عکاسی فقط یک طرف آن‌ها توسط محلول امولسیون پوشیده شده است، اما همان طور که قبلاً بیان شد، در فیلم‌های پرتونگاری معمولاً دو طرف فیلم توسط محلول امولسیون پوشش داده می‌‌شود. ایجاد پوشش در دو طرف فیلم موجب می‌شود که سرعت ظهور فیلم و کیفیت تصویر افزایش یابد. یکی دیگر از مزایای استفاده از دو لایه پوشش این است که زمان مورد نیاز برای پرتودهی، زمان انجام فرآیندهای ظهور و ثبوت و همچنین خشک کردن فیلم کاهش می‌یابد.

بلورهای هالید‌ نقره در اثر واکنش نیترات نقره با محلولی متشکل از برمید پتاسیم، یدید پتاسیم و برخی از ترکیبات دیگر آن‌ها تولید می‌شود. سپس محلول به دست آمده با یک ماده ژلاتینی مخلوط می‌گردد. محصول نهایی به عنوان لایه امولسیون در بین سایر لایه‌ها درون فیلم پرتونگاری قرار داده می‌شود. مطابق با آنچه که بیان شد، انتظار می‌رود که مقداری ناچیز از برمید پتاسیم درون محلول امولسیون به صورت واکنش نداده باقی بماند. در نتیجه، بلورهای هالید نقره توسط یون‌های برم منفی محاصره می‌شوند که به چنین پدیده‌ای اصطلاحاً «سد برمید» می‌گویند.

در هنگام پرتودهی توسط اشعه ایکس یا گاما، سد برمید تشکیل شده در اطراف بلورهای هالید نقره شکسته و تضعیف می‌گردد. شکسته شدن سد برمید موجب می‌شود که الکترون‌های آزاد در لایه امولسیون تشکیل شوند و یا از خارج به این لایه وارد شوند. در نتیجه، الکترون‌های آزاد موجود در لایه امولسیون با یون‌های مثبت نقره واکنش می‌دهند و ذرات بسیار ریز نقره تشکیل می‌گردد. این ذرات آنقدر کوچک هستند که تغییر چندانی در شکل ظاهری فیلم پرتونگاری رخ نمی‌دهد. ذرات نقره تشکیل شده در اثر پرتودهی به عنوان مراکز ظهور شناخته می‌شوند. مقدار تابش، انرژی اشعه و زمان پرتودهی بر روی میزان ذرات تولید شده موثر می‌باشد. هر چه مقدار تابش بیشتر باشد، تعداد ذرات نقره تولید شده نیز بیشتر خواهد بود. این مراکز ظهور که در واقع از چندین اتم نقره تشکیل شده‌اند، قابل مشاهده نمی‌باشند و تحت عنوان تصویر پنهان یا تصویر مخفی شهرت دارند.

همان طور که انتظار می‌رود، فرآیند ظهور فرآیندی است که به وسیله انجام آن، تصویر پنهان یا نامرئی به یک تصویر آشکار که قابل تفسیر می‌باشد، تبدیل می‌شود. در فرآیند ظهور، هنگامی که فیلم در معرض محلول ظهور قرار می‌گیرد، ذرات نقره یا همان مراکز ظهور نقش کاتالیزور را ایفا می‌کنند و موجب می‌شوند که سایر هالید‌های نقره به نقره تبدیل شوند. شایان ذکر است که فرآیند ظهور که همان احیاء نقره از هالیدهای آن می‌باشد، با تضعیف شدن یا شکسته شدن سد برم شدت می‌یابد. تشکیل ذرات نقره که سیاه‌رنگ هستند، تصویری مناسب را به وجود می‌آورند.

مواد گوناگونی قابلیت احیاء برمید نقره را دارند که به این مواد اصطلاحاً مواد ظهور یا مواد ظاهرکننده اطلاق می‌شود. محلول‌ها یا داروهای ظهور تجاری علاوه بر عامل ظهور دارای مواد تسریع‌کننده^[10]، نگه‌دارنده^[11] و بازدارنده^[12] می‌باشند. ماده تسریع‌کننده موجب می‌شود که فرآیند ظهور سریع‌تر صورت گیرد و ماده نگه‌دارنده از اکسید شدن محلول ظهور جلوگیری می‌کند. ماده بازدارنده نیز تیره‌شدگی ناشی از ظهور را کاهش می‌دهد. محلول ظهور تاثیر زیادی بر روی کیفیت فیلم‌های پرتونگاری دارد.

وجود ماده تسریع‌کننده درون محلول ظهور باعث افزایش سرعت واکنش‌ها می‌شود که در نتیجه، سرعت فرآیند ظهور بهبود می‌یابد. تسریع‌کننده از مواد قلیایی همانند کربنات سدیم، کربنات پتاسیم، هیدرواکسید سدیم، هیدروکسید پتاسیم و بوراکس تشکیل می‌شود. ماده نگه‌دارنده علاوه بر این که از واکنش محلول ظهور با اکسیژن هوا ممانعت می‌کند، از تشکیل محصولات اکسیدی به رنگ‌های مختلف بر روی فیلم در مرحله آماده‌سازی و ظهور جلوگیری به عمل می‌آورد. ماده نگه‌دارنده معمولاً سولفیت سدیم است که درون محلول ظهور، تاثیرات قلیایی از خود به جای می‌گذارد. بنابراین، در صورت استفاده از نگه‌دارنده درون محلول ظهور نیاز به استفاده از مواد قلیایی تسریع‌کننده برطرف می‌شود.

در هنگام پرتودهی با اشعه ایکس یا گاما، برخی از دانه‌های هالید نقره تحت تاثیر اشعه‌ها قرار نمی‌گیرند. محلول ظهور می‌تواند بر روی این دانه‌های هالید نقره تاثیرگذار باشد. در صورت تاثیر گذاشتن محلول ظهور بر روی دانه‌هایی که تحت تاثیر قرار نگرفته‌اند، آن‌ها به رنگ خاکستری یا مشکی در می‌آیند که به این پدیده مه‌گرفتگی یا تیره‌گی ناشی از ظهور اطلاق می‌شود. این پدیده می‌تواند بر تفسیر فیلم تاثیر منفی داشته باشد. وظیفه ماده بازدارنده این است که سرعت تشکیل مه‌گرفتگی را کاهش دهد و در واقع، بازدارنده میزان مه‌گرفتگی را کنترل می‌کند. در صورتی که ماده بازدارنده به میزان کافی وجود داشته باشد، مه‌گرفتگی به حد مناسب کاهش می‌یابد و در فرآیند تفسیر مشکلی رخ نمی‌دهد.

باید توجه داشت که همان طور که برای اجرای فرآیند پرتونگاری نیاز به انجام یک دستورالعمل مشخص است، در فرآیند ظهور فیلم پرتونگاری نیز رعایت دستورالعمل مشخص ضروری می‌باشد. بنابراین، زمان و دمای استاندارد به منظور انجام فرآیند ظهور فیلم باید مدنظر قرار گرفته شود. اغلب فرآیند ظهور در دمای 20 درجه سانتیگراد (68 درجه فارنهایت) و در مدت زمان 5 تا 8 دقیقه انجام می‌شود. برخی از تولیدکنندگان فیلم‌ها توصیه می‌کنند که فرآیند ظهور در مدت 4 تا 7 دقیقه صورت گیرد. در صورتی که دما از 20 درجه سانتیگراد بیشتر باشد، مدت زمان کمتری برای انجام فرآیند ظهور نیاز است. به بیان دیگر، در دماهای پایین‌تر باید زمان ظهور افزایش یابد. در برخی از موارد، به علت ضعیف بودن منبع مولد اشعه یا به منظور کاهش زمان پرتودهی، از زمان نگه‌داری بیشتر در محلول ظهور استفاده می‌شود. در چنین شرایطی میزان سیاهی فیلم شاید به حد مناسب برسد، اما بسیاری از عیوب قابل شناسایی نخواهند بود.

در هنگام اجرای فرآیند ظهور فیلم‌های پرتونگاری، تکان دادن فیلم درون محلول ظهور ضروری می‌باشد. این امر موجب ظاهر شدن فیلم به صورت یکنواخت می‌شود و از تشکیل حباب‌های هوا بر روی سطح فیلم که به کیفیت تصویر نهایی آسیب می‌زنند، جلوگیری می‌کند. در صورتی که فرآیند تکان دادن فیلم درون محلول ظهور به صورت صحیح اجرا نشود، میزان فعالیت شیمیایی محلول ظهور غیریکنواخت خواهد بود که در نتیجه، رگه رگه شدن^[13] تصویر می‌تواند رخ دهد. این نکته جالب توجه است که تکان دادن فیلم درون محلول ظهور در 30 ثانیه اول ضروری می‌باشد و نیاز است که هر دقیقه، فرآیند تکان دادن یکبار و به مدت 10 تا 15 ثانیه انجام شود. در شرایطی که فیلم‌ها به صورت پیوسته تکان داده شوند، فرآیند ظهور به صورت موثر انجام نمی‌گیرد. به منظور تکان دادن می‌توان از حرکت دادن فیلم از بالا به پایین و برعکس استفاده کرد و یا این که یک گاز خنثی همانند نیتروژن به درون محلول دمید. پس از هر بار استفاده از محلول ظهور نیاز است که به مدت چند دقیقه فرآیند همزده صورت گیرد تا این که غلظت محلول یکنواخت شود.

باید در نظر داشت که لایه امولسیون علاوه بر پوتوهای ایکس و گاما به نور معمولی، حرارت، فشار و مواد شیمیایی بسیار حساس می‌باشد و این عوامل نیز می‌توانند موجب بروز واکنش‌ها و تشکیل ذرات نقره شوند. بنابراین، ضروری است که در هنگام انجام فرآیند پرتونگاری از فیلم در برابر عوامل ذکر شده مراقبت صورت گیرد. ویژگی‌های محلول امولسیون قرار گرفته در بین لایه‌های فیلم پرتونگاری تاثیر فراوانی بر روی کیفیت فیلم دارد. علاوه بر این، فرآیند ظهور نیز می‌تواند تاثیر زیادی بر کیفیت فیلم داشته باشد. مهم‌ترین عوامل موثر بر کیفیت فیلم در فرآیند ظهور شامل زمان مورد نیاز برای ظهور، دمای محلول ظهور، مشخصات محلول ظهور و تکان دادن یا همزدن محلول می‌باشد. مشخصات محلول ظهور شامل نوع محلول، غلظت و میزان کهنگی آن می‌باشد. در صورتی که زمان ظهور از زمان مورد نیاز کمتر باشد، کنتراست تصویر کاهش می‌یابد و در شرایطی که زمان ظهور از زمان مورد نیاز بیشتر باشد، افزایش مه‌گرفتگی رخ می‌دهد.

پس از انجام فرآیند ظهور، باید فرآیند ظهور متوقف شود. متوقف شدن فرآیند ظهور می‌تواند به دو روش متفاوت انجام شود. در روش اول، فیلم از محلول ظهور خارج می‌شود و درون یک محفظه آب به مدت چند دقیقه قرار می‌گیرد. این روش تحت عنوان روش حمام آب شهرت دارد. در روش دوم، بعد از خارج کردن فیلم از درون محلول ظهور، از غوطه‌وری درون یک محلول اسیدی استفاده می‌شود که به روش حمام اسید یا حمام توقف مشهور است. استفاده از حمام توقف در مقایسه با روش حمام آب روشی بهتر است. روش حمام توقف، روشی است که بلافاصله نتیجه می‌دهد و از لحاظ شیمیایی با محلول ظهور سازگار می‌باشد. محلول اسیدی موجب می‌شود که محلول ظهور قلیایی خنثی شود. نکته قابل توجه این است که دمای مورد نیاز در مرحله توقف برابر دمای مورد نیاز در مرحله ظهور می‌باشد.

مرحله بعد، اجرای فرآیند ثبوت^[14] می‌باشد. استفاده از فرآیند ثبوت دو نتیجه مفید در بر دارد. اولین نتیجه  این است که بلورهای هالید نقره که در معرض اشعه قرار نگرفته‌اند، خارج می‌شوند و نتیجه دوم این است که فیلم سخت و تصویر به دست آمده ثبت می‌شود. علاوه بر این، محلول ثبات بر ویژگی‌های بایگانی کردن فیلم نیز تاثیرگذار می‌باشد. در برخی مواقع، فرآیند ثبوت به صورت سریع انجام می‌شود و قبل از این که فیلم به صورت کامل سخت و تصویر ثبت شود، از درون محلول خارج می‌گردد. در این شرایط ممکن است که فیلم هنوز دارای بلورهای هالید نقره که در معرض اشعه قرار نگرفته‌اند، باشد و ظهور آن‌ها به صورت خود به خود امکان‌پذیر است. این امر موجب می‌شود که تصویر تولید شده دارای نواحی زردرنگ یا قهوه‌ای رنگ شود. بنابراین، به منظور اجرای فرآیند ثبوت به صورت صحیح باید فیلم در حدود 15 دقیقه درون محلول ثبوت قرار گیرد، هر چند که اغلب تولیدکنندگان فیلم توصیه می‌کنند که زمان مورد نیاز حداقل دو برابر زمان تمیز کردن می‌باشد. زمان تمیز کردن، زمانی است که برای خارج کردن بلورهای هالید نقره که بدون واکنش باقی مانده‌اند از قسمت امولسیون نیاز می‌باشد.

در صورتی که زمان مورد نیاز برای ثبوت به میزان دو برابر زمان مورد نیاز معمولی افزایش یابد، به علت اشباع شدن محلول باید آن را عوض کرد. در شرایطی که محلول ثبوت اشباع شود، حدوداً 40 درصد از هالیدهای نقره روی سطح فیلم را درون خود حل کرده است و رسوبات آن‌ها درون مخزن تشکیل می‌شود. با توجه به این که نقره فلزی با ارزش است، از دور ریختن محلول اشباع شده جلوگیری می‌شود. علاوه بر این، دور ریختن محلول اشباع به علت سمی بودن محلول حاوی نقره موجب مشکلات زیست محیطی می‌گردد و اثرات زیان‌باری دارد.

بعد از انجام فرآیند ثبوت، فیلم در یک مدت زمان مشخص که معمولاً 30 دقیقه می‌باشد، توسط آب شستشو داده می‌شود. در شرایطی که آب در گردش باشد، زمان کمتری برای شستشو نیاز است. در فرآیند شستشو، دمای آب باید بین 15 تا 18 درجه سانتیگراد باشد. آب مورد استفاده باید به صورت مداوم عوض شود تا ذرات باقیمانده محلول‌های ظهور و ثبوت به صورت کامل خارج شوند. اغلب توصیه می‌شود که آب مورد استفاده در فرآیند شستشو هر ساعت یک تا چهار مرتبه عوض شود. در صورتی که فرآیند شستشو سریع‌تر صورت گیرد، خصوصیات بایگانی کردن فیلم کاهش می‌یابد و در نهایت، فیلم به رنگ زرد یا قهوه‌ای در می‌آید.

در پایان زمان مورد نیاز برای شستشو، توصیه می‌شود که فیلم درون آبی حاوی یک عامل تَرکننده^[15] قرار گیرد. این امر موجب می‌شود که فیلم به صورت یکنواخت خیس شود و به عبارت دیگر یک پوشش یکنواخت از آب بر روی آن قرار گیرد و در نتیجه، از تشکیل قطرات آب بر روی فیلم جلوگیری کند. بنابراین، امکان ایجاد آثار مخرب بر روی سطح فیلم مرتفع می‌گردد. باید در نظر داشت که این امر موجب تسهیل خشک شدن به صورت یکنواخت نیز می‌شود.

آخرین مرحله شامل فرآیند خشک کردن فیلم می‌باشد. فرآیند خشک کردن توسط یک خشک‌کن مخصوص که هوای گرم درون آن در جریان است و برای خشک کردن فیلم‌های پرتونگاری طراحی و تولید شده است، صورت می‌گیرد. بدیهی است که دمای هوا باید در حدی باشد که تاثیر نامطلوب بر روی فیلم نداشته باشد. در برخی موارد می‌توان از آویزان کردن فیلم به منظور خشک کردن آن استفاده کرد. این روش نسبت به استفاده از خشک‌کن دارای هزینه کمتری می‌باشد، اما باید توجه داشت که قطرات باقیمانده آب موجب تشکیل لکه‌هایی بر روی سطح فیلم نشوند. پس از انجام فرآیند خشک شدن، فیلم باید تحت نور فیلتر شده که نور ایمن نیز نامیده می‌شود، در تاریکخانه بررسی شود. بررسی در زیر نور فیلتر شده درون تاریکخانه به منظور تضمین سلامت فیلم صورت می‌گیرد.

یکی از مواردی که در فرآیندهای ظهور و ثبوت فیلم‌های پرتونگاری باید مورد توجه قرار گیرد این است که حمل و نقل و جابجایی فیلم‌ها دارای اهمیت فراوانی می‌باشد. در بسیاری از موارد، صدمه دیدن فیلم و ایجاد آلودگی‌هایی بر روی فیلم در هنگام جابجا کردن آن موجب می‌شود که تصویر نهایی مورد پذیرش قرار نگیرد. رعایت دقت و جابجایی صحیح فیلم در تاریکخانه موجب کاهش شدید این مشکل می‌گردد. یک تاریکخانه دارای یک طرف تَر و یک طرف خشک می‌باشد. طرف خشک، ناحیه‌ای است که از درون کاست مخصوص بیرون آورده می‌شود یا این که درون آن جای می‌گیرد. این در حالی است که طرف تَر، ناحیه‌ای است که فرآیندهای ظهور و ثبوت در آنجا صورت می‌گیرد. باید توجه داشت که این فرآیندها می‌توانند به صورت دستی یا به صورت خودکار انجام شوند. رعایت نظافت در تاریکخانه یکی از مواردی است که تاثیر زیادی بر روی کیفیت تصویر نهایی دارد و همواره توصیه می‌شود. در یک تاریکخانه کثیف و نامرتب امکان ایجاد آلودگی بر روی فیلم وجود دارد که این امر می‌تواند موجب عدم پذیرش تصویر نهایی گردد.

بنابر آنچه که بیان شد، پنج مرحله به منظور تهیه تصویر به صورت دستی باید درون تاریکخانه صورت گیرد. این مراحل شامل ظهور، توقف، ثبوت، شستشو و خشک کردن می‌باشند. به صورت خلاصه مراحل پنجگانه تهیه تصویر را می‌توان این گونه تشریح کرد. در مرحله ظهور، بلورهای هالید نقره که در معرض اشعه قرار گرفته‌اند، به نقره تبدیل می‌شود که دارای رنگ سیاه است. باید در نظر داشت که سایر نواحی دچار تغییر نخواهند شد. محلول ظهور خاصیت قلیایی دارد و در صورتی که از روی سطح فیلم برطرف نشود موجب تداوم در سیاهی فیلم می‌شود. بنابراین نیاز است که در مرحله توقف با استفاده از غوطه‌وری در آب یا یک محلول اسیدی، فرآیند ظهور را متوقف ساخت. در شرایط استفاده از محلول اسیدی، اسید استیک رقیق می‌تواند به کار برده شود.

قبلاً نیز بیان شده که نور معمولی می‌تواند بر بلورهای هالید نقره موجود در لایه امولسیون فیلم تاثیرگذار باشد. بنابراین، باید بلورهای هالید نقره که در معرض اشعه قرار نگرفته‌اند و در برابر نور معمولی حساس هستند را از روی فیلم خارج کرد. محلول ثبوت وظیفه خارج کردن این بلورها را بر عهده دارد. در مرحله ثبوت، رنگ فیلم پرتونگاری تثبیت می‌شود. به منظور برطرف کردن محلول‌های باقیمانده بر روی سطح فیلم در اثر انجام مراحل قبل، فرآیند شستشو توسط آب صورت می‌گیرد. در چهار مرحله مذکور، فیلم در محلول‌هایی قرار می‌گیرد که موجب مرطوب و خیس شدن آن می‌شوند. این امر باعث نرم شدن فیلم می‌شود و امکان آسیب دیدن آن زیاد است. برای برطرف کردن مشکل به وجود آمده فرآیند خشک کردن صورت می‌گیرد.

انجام این فرآیندها نیازمند تجهیزات و مواد مخصوصی می‌باشد که شامل مخازن قرارگیری محلول‌ها، محلول‌های ظهور، توقف، ثبوت و شستشو می‌باشد. مخازن مورد استفاده براساس نوع کاربرد می‌توانند به شکل استوانه‌ای یا به صورت مکعبی باشند. در مورد فیلم‌های رولی که از هنگرهای حلقوی استفاده می‌شود، به کار بردن مخازن استوانه‌ای مناسب‌تر می‌باشد و در مورد فیلم‌های تکه‌ای که از هنگرهای تخت استفاده می‌شود، بهتر است که مخازن مکعبی به کار گرفته شود. بدیهی است که مخازن حاوی محلول‌ها باید به ترتیب مناسب و در کنار یکدیگر قرار داده شوند تا این که فرآیندهای مورد نظر به صورت پی در پی انجام شوند.

یکی از مهم‌ترین مشکلاتی که در فرآیندهای ظهور و ثبوت به روش دستی ممکن است رخ دهد، تماس انگشتان با فیلم پرتونگاری می‌باشد. باید توجه داشت که اثر انگشت و اثر ناخن به صورت یک عیب مصنوعی بر روی فیلم باقی می‌ماند و تفسیر فیلم را با مشکل مواجه می‌سازد. در هنگام انجام فرآیندهای ظهور و ثبوت به ویژه در هنگام خارج کردن فیلم از درون کاست باید مراقب بود که تا حد امکان تماس فیزیکی با انگشتان ایجاد نشود.

مخازن مورد استفاده در فرآیندهای ظهور و ثبوت معمولاً از مواد پلیمری ساخته می‌شوند، اما فولادهای زنگ‌نزن نیز به کار برده می‌شوند. بدیهی است که استفاده از موادی که با محلول‌های قلیایی و اسیدی واکنش می‌دهند همانند روی، آهن گالوانیزه شده، آلومینیوم و مس می‌تواند موجب بروز مشکلاتی در تولید تصویر شود. باید توجه داشت که فرآیند ظهور در دمای کمتر از 16 درجه سانتیگراد ممکن نیست. ماده هیدروکوینون^[16] که عامل اصلی فرآیند ظهور می‌باشد، در دمای کمتر از 16 درجه فعال نمی‌باشد. باید در نظر داشت که دماهای زیاد نیز موجب نرم شدن فیلم به ویژه لایه امولسیون خواهد شد. یک نکته قابل توجه دیگر این است که در صورت تضعیف محلول ظهور می‌توان از محلول تقویت‌کننده ظهور استفاده کرد. شایان ذکر است که استفاده از این محلول تا سه مرتبه مجاز می‌باشد و پس از آن باید محلول را عوض کرد.

فرآیندهای ظهور و ثبوت را می‌توان به صورت خودکار در یک دستگاه مجهز انجام داد. در این روش سرعت تهیه تصویر در مقایسه با روش‌ دستی بسیار زیاد است. در این روش جابجایی فیلم از یک محفظه به محفظه دیگری بدون دخالت دست صورت می‌گیرد و مشکلات ناشی از اثرگذاری چربی دست بر روی فیلم برطرف می‌شود. در دستگاه‌های خودکار، امکان تنظیم سرعت حرکت فیلم و درجه حرارت محلول‌ها فراهم می‌باشد. این دستگاه‌ها حجم کمی از تاریکخانه را اشغال می‌کنند و کیفیت تصویر تولید شده در مقایسه به روش دستی بهتر است.

با استفاده از دستگاه ظهور و ثبوت خودکار، زمان مورد نیاز در حدود 10 دقیقه است که در مقایسه با روش دستی حدود 50 دقیقه کمتر می‌باشد. علت کم بودن زمان مورد نیاز در این دستگاه به غلظت بیشتر محلول ظهور و دمای بالای آن ارتباط دارد. فرآیند خودکار یک روش بهینه برای تهیه تصویر مناسب می‌باشد و تصاویر تولید شده نسبت به روش دستی دارای عیوب مصنوعی کمتری هستند. روش خودکار نسبتاً گران‌قیمت است و نیاز است که برای انجام  این فرآیند، تعداد کافی از فیلم‌های پرتونگاری وجود داشته باشد. فرآیند نگه‌داری از دستگاه‌ خودکار دارای اهمیت است و تمیز کردن آن بعد از انجام فرآیندهای ظهور و ثبوت تاثیر زیادی بر عملکرد دستگاه دارد.

---

[1] Dark room

[2] Hanger

[3] Safe light

[4] Developer

[5] Fixer

[6] Stabilizer

[7] Developer

[8] Alkaline

[9] Latent image

[10] Accelerator

[11] Preservative

[12] Restrainer

[13] Streaking

[14] Fixing process

[15] Wetting agent

[16] Hydroquinone